23e Meditatie op het Evangelie door pater Auping

Klik hier voor Een Gids voor het mediteren op het Evangelie door pater Auping.

Tijdens het bezoek van pater John Auping SJ uit Mexico – opgegroeid in Joppe – in september 2018 aan onze geloofsgemeenschap om met ons het 150-jarig jubileumfeest te vieren is het idee geboren contact met elkaar te houden. Het voornemen van pater Auping is om ons periodiek, zo eens in de drie weken, een overweging gewijd aan een tekst uit het Evangelie met ons te delen. Wij zijn pater Auping zeer erkentelijk voor dit initiatief en wensen u veel devotie bij het lezen. 

Overgeleverd in handen van de mensen

Matteüs 20,17-28

17 Toen Jezus van plan was naar Jeruzalem te gaan nam Hij de twaalf apart en onderweg sprak Hij tot hen: 18 “Wij gaan nu naar Jeruzalem, waar de Mensenzoon aan de hogepriesters en schriftgeleerden zal worden overgeleverd. Zij zullen Hem ter dood veroordelen 19 en aan de heidenen overleveren om Hem te bespotten, geselen en kruisiging; maar op de derde dag zal Hij verrijzen.”

20 Toentertijd trad de moeder van de zonen van Zebedeüs samen met hen op Jezus toe en wierp zich voor zijn voeten om Hem iets te vragen. 21 Hij sprak tot haar: “Wat verlangt ge?” Zij antwoordde Hem: “Laat deze twee jongens van mij in uw Koninkrijk zitten, een aan uw rechter- en een aan uw linkerhand.” 22 Maar Jezus antwoordde: “Gij weet niet wat ge vraagt. Zijt gij in staat de beker te drinken die Ik ga drinken?” Zij zeiden hem: “Ja, dat kunnen wij.” 23 Hij sprak: “Inderdaad, mijn beker zult gij drinken, maar het is niet aan Mij u te doen zitten aan mijn rechter of linkerhand, omdat alleen zij dit verkrijgen voor wie mijn Vader dit heeft bereid.” 

24 Toen de tien anderen dit hoorden, werden zij kwaad op de beide broers. 25 Jezus echter riep hen bij zich en sprak: “Gij weet, dat de heersers der volkeren hen met ijzeren vuist regeren en dat de groten misbruik maken van hun macht over hen. 26 Dit mag bij u niet het geval zijn; wie onder u groot wil zijn, moet dienaar van u zijn, 27 en wie onder u de eerste wil zijn, moet slaaf van u wezen, 28 zoals ook de Mensenzoon niet gekomen is om gediend te worden, maar om te dienen en zijn leven te geven als losprijs voor velen.”

Overgeleverd in handen van de mensen

Het sleutelwoord in het lijdensverhaal is “overgeleverd worden” in handen van de “hogepriesters en schriftgeleerden”, en de “heidenen”, of in één woord, in handen “van de mensen”: “De Mensenzoon zal worden overgeleverd in de handen der mensen” (Matteüs 17,22). We zijn sociale primaten, zodat we altijd in gemeenschap met anderen leven. Deze integratie in sociale groepen heeft zijn vóór en zijn tegen. Van de ene kant hangen we van anderen af, en dank zij anderen kunnen we ons levensproject realiseren, en vinden we ons geluk in zinvolle sociale relaties. Van de anderen kant doen anderen ons lijden. In dit evangelie, heeft Jezus het over dit lijden, de negatieve kant van onze integratie in sociale verbanden. Dit beteken niet dat Hij de positieve kant daarvan niet ziet, maar dat is een ander onderwerp. Het ene sluit het andere niet uit.

In het lijdensverhaal volgens Matteüs komt het woord “overleveren” (in het Grieks: παραδιδωμι) liefst 16 maal (!) voor. Het is het sleutelwoord van het lijdensverhaal, de essentie van het lijden van Jezus, en van de mens in het algemeen. Alle mensen zijn ‘overgeleverd in handen van de mensen’. Daarom noemt Jezus zichzelf “de Mensenzoon”, in solidariteit met het lot van alle mensen, die overgeleverd zijn in handen van de mensen.

U moet dat een beetje tot u door laten dringen, er bij stilstaan. Het begint met de kleine kinderen die overgeleverd zijn in handen van hun ouders. De ouders geven hun goede dingen, maar ze maken ook fouten, die in de kinderen trauma’s veroorzaken. Als iemand therapie geeft, weet hij van zijn patiënten hoeveel schade aan de ziel wordt toegebracht in de eerste jaren van het leven. Het kleine kind is overgeleverd in handen van zijn ouders.

In echtparen gebeurt hetzelfde: hij is overgeleverd in handen van zijn vrouw en zij in handen van haar man. Vele getrouwde mensen hebben elkaar lief en zijn geduldig met elkaar. Dat neemt niet weg dat veel echtparen ook lijden onder de gebreken van hun vrouw of man. Ik geef veel echtpaar therapie en weet hoe vaak dit voorkomt en hoe frustrerend dat kan zijn.

Een derde voorbeeld is dat van de burgers van een land die overgeleverd zijn in handen van onbekwame overheden of, erger nog, kleptocraten. In de vorige meditatie[1] heb ik daar meer over gezegd. In sommige landen is dat ‘overgeleverd zijn’ een lijdensweg. De mensen in Idlib, in Syrië, zijn overgeleverd in handen van een dictator die ze bombardeert en vermoordt. Grote gebieden van Mexico zijn geheel gecontroleerd door de georganiseerde misdaad, en de mensen moeten daar hoge afpersingssommen betalen. Het is een vorm van moderne slavernij, en de regering doet er weinig aan.

Deze voorbeelden zijn genoeg om duidelijk te maken dat alle mensen ‘overgeleverd zijn in handen van de mensen’. Dat is niet alleen waar voor christenen, maar voor alle mensen, gelovigen en ongelovigen. Wat Jezus voor ons doet is door zijn eigen lijden aan ons lijden zin geven. Hij maakt het u mogelijk dat u uw lijden niet meer als zinloos en wanhopig ervaart, maar als een crisis die u kunt overwinnen en die u sterker maakt. Door u zich bij Hem aan te sluiten, geeft u ook diepe zin aan uw lijden, het wordt mede verlossend lijden.

Een normale reactie op het feit dat we overgeleverd zijn in handen van de mensen

Hoe reageren we op het feit dat we overgeleverd zijn in handen van de mensen? Als we normaal zijn, hebben we eerst negatieve gevoelens: we zijn boos, of verdrietig, terneergedrukt, of angstig, of bang. Deze negatieve gevoelens, in negatieve situaties, zijn normaal. Volgens Randolph Nesse, een Amerikaanse psychiater en therapeut, hebben we goede redenen voor die negatieve gevoelens.[2]

Deze negatieve gevoelens, in deze negatieve situaties, zijn geen symptoom van een neurose, maar zijn voor ons een teken dat we iets moeten doen om onszelf en de situatie die ons frustreert, te verbeteren. Het verdriet is een uitnodiging om ons levensproject te heroriënteren. Vrees en angst zijn aanwijzingen om gevaarlijke situaties te ontlopen of te vermijden. We kunnen het volgende continuüm van gevoelens gebruiken om het verschil uit te leggen tussen gezonde, negatieve gevoelens en een neurose.

Veel psychiaters maken volgens Randolph Nesse (zelf een psychiater) de kardinale fout deze negatieve gevoelens in zichzelf als een mentale ongeordendheid de categoriseren, onafhankelijk van de uiterlijk omstandigheden waar die gevoelens een antwoord op zijn[3]. Ze schrijven die negatieve gevoelens, bijvoorbeeld depressie, toe aan een interne, biochemische ongeordendheid in de patiënt, en schrijven vervolgens een medicijn voor om de symptomen te bestrijden [4]. Ik heb die fout in mijn praktijk als therapeut kunnen vaststellen in het geval van patiënten die van de psychiater naar mij toekomen. Steevast schrijft de psychiater ze een medicijn voor (bijvoorbeeld prozac of sertralina) zonder uit te zoeken wat nu de uiterlijke omstandigheden zijn waarin die depressie is opgekomen. In feite is verdriet, of een kortdurende depressie, normaal, bijvoorbeeld, als we een verlies lijden; of ons doel niet bereiken; of aan kanker lijden; of tot scheiding leidende huwelijksproblemen hebben; enzovoort. Verdriet is dan een teken, dat we er iets aan moeten doen, bijvoorbeeld, dat we ons moeten onthechten van iemand die gestorven is, en die we niet los willen laten; dat we onze doeleinden en ons levensproject creatief moeten herformuleren en heroriënteren; dat we een efficiënte kanker-therapie moeten beginnen; dat we echtpaar therapie nodig hebben om te leren met elkaar te praten en te onderhandelen zonder conflicten; enz.

Een intense en langdurende depressie daarentegen is ongeordende, uit de hand gelopen verdriet. Het is een overreactie op negatieve omstandigheden. Die overreactie heeft vaak te maken met traumatische gebeurtenissen uit het verleden van de patiënt, die resoneren in de huidige omstandigheden. Die ‘resonantie’ bewust maken, helpt de patiënt om in te zien dat zijn gedachten en gevoelens van machteloosheid in actuele, negatieve omstandigheden iets uit het verleden is. Een kind voelt zich machteloos als zijn ouders hem mishandelen of aan zijn lot overlaten, omdat het inderdaad machteloos is, maar een volwassene die zich machteloos voelt, is in het algemeen niet machteloos, maar lijdt een soort regressie naar gedachten en gevoelens van het verleden. Deze negatieve gedachten en gevoelens hebben vaak hun oorsprong in trauma’s uit iemands verleden. Daarom zeggen we dat deze gevoelens een overreactie zijn op de actuele omstandigheden van de patiënt.

De normale, negatieve gedachten en gevoelens die in hem opkomen in verband met actuele, negatieve omstandigheden worden als het ware in intensiteit verheven tot het kwadraat, omdat gedachten en gevoelens van een trauma uit zijn verleden wakker worden en mee resoneren.

Daarvan bewust worden is de eerste stap om de depressie te overkomen. Martin Seligman heeft in zijn boek over depressie aangetoond dat de oorsprong van depressieve gevoelens in een volwassene de negatieve gedachten zijn die iemand over zichzelf produceert en toelaat[5]. De patiënt moet die negatieve gedachten van schuld, onmacht en minderwaardigheid actief vervangen door positieve gedachten van hoop, geloof en vertrouwen, en op die manier bevrijdt de patiënt zich van zijn depressie in een kwestie van weken. Ik heb dat talloze malen kunnen observeren in mijn eigen patiënten.

Het is belangrijk op te merken dat niet alleen de depressie neurotisch is, maar ook de maniake ongeordendheid. In dit laatste geval gaat het om een egosyntonische neurose, waarbij de patiënt positieve gevoelens over zichzelf en zijn toekomst produceert, die hij echter niet als teken van een neurose interpreteert, zodat zijn maniake gedrag veel ongelukken in zijn leven veroorzaakt. Daarentegen is de depressie een egodystonische neurose die de mensen veel doet lijden, en hen zo motiveert een psychotherapeut te zoeken. Hetzelfde continuüm als in het geval van verdriet en hoop, zien we in het geval van angst en moed:

We kunnen dus de conclusie trekken dat de egodystoon neurose voortkomt uit een overreactie op het pijnlijke feit dat mensen overgeleverd zijn in handen van mensen.

In zijn Geestelijke Oefeningen onderscheidt de heilige Ignatis autentieke troost, troosteloosheid en valse troost[6]. Deze ervaringen liggen in hetzelfde continuüm dat we hierboven zagen, in het geval van verdriet en vrees, maar voegen er een component aan toe, namelijk de ervaring van Gods aanwezigheid of de ervaring van Hem gescheiden te zijn.

Hoe men over de neurose en de troosteloosheid heen kan komen

In de therapie, komt het soms voor dat een echtpaar of een religieuze zuster haar diepe desilusie verwoordt over de gang van zaken in haar huwelijk of religueze leven. Ze hadden zo gehoopt dat alles liefde en harmonie zou zijn, maar de werkelijkheid is zo verschillend van hun oorspronkelijke dromen. Ze zijn gedesilusioneerd en willen er mee ophouden: hun echtpaar verlaten of uittreden.

In een klassieke studie, hebben Dennis en Matthew Linn uitgelegd [7] hoe u depressie en desillusie kunt overkomen. Eerst bent u ertoe geneigd het probleem of het verlies te ontkennen; dan is er boosheid, boos op anderen, boos op God; dan is er depressie; dan aanvaarding. Hierbij kan het gebed echt helpen. In hun klassieke boek over therapie en gebed, hebben William Parker en Elaine St. Johns de resultaten van een interessant onderzoek aan het licht gebracht.[8]

Ze maakten drie groepen:
1/ één groep van personen die alleen maar bad;
2/ één even grote groep van personen die alleen maar therapie ontving;
3/ en één groep die het gebed met de therapie combineerde.

Therapie alleen hielp, maar de groep die gebed én therapie combineerde ging het meest vooruit. De groep die zich alleen maar toelegde op gebed, zonder interviews en zonder zelfkennis, ging niet vooruit.

Het is eigen aan de Geestelijke Oefeningen dat beide elementen aanwezig zijn, gebed én tot zelfkennis leidende interviews met degene die de Oefeningen geeft. Daarom zijn de Geestelijke Oefeningen ook zo effectief.

Ignatius legt uit dat de persoon die de Geestelijke Oefeningen ontvangt, in momenten van troosteloosheid in staat is, en door God uitgenodigd wordt, zijn gedachten en zijn levensproject te hervormen[9], ingaande tegen de bekoringen die eigen zijn aan de troosteloosheid. De retraitant moet niet proberen zijn troosteloze gevoelens te veranderen, want onze gevoelens kunnen niet door een beslissing van onze vrije wil zomaar veranderd worden.

Maar de retraitant kan zijn gedachten veranderen: in plaats van de bekoringen van verdriet en ontmoediging, vrees, angst en zenuwen, produceert hij (zij) gedachten van geloof in God, hoop op God, optimisme en moed.

Na die zelfoverwinning veranderen de gevoelens vanzelf, van gevoelens van troosteloosheid naar gevoelens van troost, want de gevoelens volgen de gedachten. Ignatius raadt de retraitant aan gedurende de periodes van troost, die in het algemeen van de goede geest zijn, zijn levensproject te definiëren of te reformeren[10].

Ignatius waarschuwt de retraitant ook voor de valse troost van de slechts geest en geeft aan hoe hij kan nagaan of zijn troost authentiek is, van de goede geest, of vals is, van de slechte geest[11], opdat hij zo kan vermijden in de valse troost verkeerde beslissingen te nemen die daarna tot mislukking en sociale ongelukken leiden.

Ware grootheid

Jezus zegt:

“wie onder u groot wil zijn, moet dienaar van u zijn, en wie onder u de eerste wil zijn, moet slaaf van u wezen, zoals ook de Mensenzoon niet gekomen is om gediend te worden, maar om te dienen en zijn leven te geven als losprijs voor velen” (Matteüs 20,26-28). Hij zegt niet: “het is fout als u groot wilt zijn”. Jezus heeft niets tegen ambitie. Waar het Jezus om gaat is dat we inzien dat wie ambitieus is en groot wil zijn, deze grootheid niet moet zoeken in het door anderen gediend te worden, maar door anderen te dienen. Er zijn drie opties: hoogmoed, valse nederigheid en echte nederigheid. Hoogmoed is: “ik zal grote dingen doen”. Valse nederigheid is: “ik ben alleen maar tot kleine dingen in staat”. Echte nederigheid is: “God die machtig is zal grote dingen met mij en voor mij doen”. Maria, die echt nederig is, zingt niet: “Hij die machtig is heeft ten gunste van mij kleine dingen gedaan”, maar ze wordt van blijdschap vervuld als ze inziet dat “Hij die machtig is, heeft ten gunste van mij grote dingen gedaan”

Lucas 1,49

Het is hier het moment waarop u in zichzelf kunt treden en kunt nagaan wat uw plannen zijn: ambitieus, of krenterig en onzeker; en als ze ambitieus zijn: zoekt u te dienen of gediend te worden; en hoe wilt u die plannen realiseren: zonder God of door God en met God.

[1] Zie de 22^e Meditatie op het Evangelie door pater Auping, De nieuwe wet (Matteüs 5,20-48).
[2] Randolph M. Nesse, Good Reasons for Bad Feelings. Insights from the Frontier of Evolutionary Psychiatry, Dutton, Penguin Random House, 2019.
[3] “The rest of medicine recognizes symptoms, such as pain and cough, as positive defences and carefully distinguishes them from the disorders that arouse them. In psychiatry, by contrast, extremes of emotions, such as anxiety and low mood, are categorized as disorders, irrespective of any situation that might be arousing them. This error is so basic and pervasive that it deserves a name: Viewing Symptoms As Diseases (VSAD)”, Randolph Nesse, opus citatum, blz. 27. Nesse schijnt te denken dat het DMS-V (het psychatrische handboek voor diagnostiek van psychische ongeordendheden) deze diverse uiterlijke omstandigheden en hun relatie tot de symptomen moet opnoemen en uitleggen. Dit is niet mogelijk en ook niet nodig. Een goede therapeut, in dialoog met zijn patiënt(en), zal die omstandigheden zonder al te veel moeilijkheden ontdekken.[4] Randolph Nesse, opus citatum, passim. In bipolaire, maniak-depressieve psychose, paranoïde stoornis met waanvoorstellingen, en autisme is de oorzaak voornamelijk een biochymiese/neurologiese ongeordendheid.
[5] Martin E. Seligman, Learned optimism, Pocket Books, 1991
[6] Ignatius van Loyola, Geestelijke Oefeningen, nummers 314-336. Ingeleid en vertaald door Piet Penning de Vries, Lannoo, 1968; ingeleid en vertaald door Mark Rotsaert e.a., Gooi en Sticht, 2010.
[7] Dennis Linn & Matthew Linn, Healing Life’s Hurts: Healing Memories through Five Stages of Forgiveness, Paulist Press, 1978.
[8] William R. Parker & Elaine St. Johns, Prayer can change your life, Prentice Hall, 1957.
[9] Ignatius van Loyola, Geestelijke Oefeningen, nummers 317-322.
[10] Ibidem, nummers 317-322,  323-324.
[11] Ibidem, nummers 328-336.